Metodologia badań

Człowiek od zarania dziejów starał się zrozumieć otaczający go świat. Ta szcze­gólna cecha, ciekawość wobec środowiska, w którym żyje, uczyniła go w drodze ewolucji najinteligentniejszą z istot żyjących na Ziemi. W próbach zrozumienia tego, co niezrozumiałe, w poznaniu tego, co niepoznane, homo sapiens doskonalił swoje metody postrzegania i interpretowania tego, co widzi, co słyszy, co czuje, tego, co go dotyczy.

Nowożytna cywilizacja w poznawaniu otaczającego ją świata, w poznaniu prawdy obiektywnej wypracowała stosunkowo skuteczny oręż, jakim jest nauka. Na dorobek ten złożyły się doświadczenia całej ludzkości. Zapewne to nie koniec doskonalenia metod poznawania coraz bardziej złożonego świata.

Wśród autorytetów nauki toczą się wciąż dyskusje na temat doskonałości i nie­doskonałości tejże. Nie wdając się w polemiki, nie odnosząc się do osądów, wydaje się, że póki co, ludzie nie znaleźli lepszego sposobu na poznanie świata i wyjaśnia­nia rządzących nim zjawisk.

Szukasz pomocy w redakcji / korekcie / wyszukiwaniu materiałów do doktoratu / publikacji? Napisz do nas

Czymże więc jest nauka? Jak słusznie zauważa Tadeusz Pilch termin ten jest po­jemny treściowo i może mieć wiele kontekstów^[1]. Jednym z nich jest kontekst teo­retyczny ujmujący naukę jako system uzasadnionych twierdzeń i hipotez, odno­szących się do określonej sfery rzeczywistości, lub też jako całokształt działalności poznawczej, będącej wynikiem pracy naukowców (jako odrębnej grupy społecz­nej). Innym jest kontekst dydaktyczny określający czynności uczenia się czegoś lub nauczania kogoś. Wreszcie kontekst funkcjonalny, najbliższy niniejszym roz­ważaniom, oznaczający ogół działań badawczych zmierzających do rozwijania nauki, w zgodzie z metodami pozwalającymi uzyskać obiektywne i uporządkowa­ne poznanie określonego obszaru rzeczywistości^[2]. Nieco inaczej naukę definiu­je Leszek F. Korzeniowski. Uważa, że jest ona: „wyspecjalizowaną działalnością poznawczą zmierzającą do obiektywnego poznania i zrozumienia rzeczywistości przyrodniczej i społecznej oraz do stworzenia przesłanek wykorzystania zdobytej wiedzy w celu przekształcenia rzeczywistości zgodnie z potrzebami człowieka”^[3]. Jerzy Ratajewski twierdzi natomiast, że nauka to: „określona i specjalna działal­ność ludzi w celu poznania obiektywnej prawdy o rzeczywistości, zaspokojenia ludzkich potrzeb poznawczych i polepszenia działań praktycznych ludzi”^[4].

Nietrudno zauważyć, że przedstawione definicje, mimo iż treściowo różnią się między sobą, to jednak pojęciowo są zbieżne, a ich cechą wspólną jest element po­znania naukowego, na który składa się zarówno proces poznawania, jak i jego wy­niki. Ów proces w literaturze przedmiotu nazywany jest badaniami naukowymi.

Istota badań naukowych

Czymże zatem są badania naukowe? Stefan Nowak definiuje badanie naukowe jako: „ciąg jednostkowych, czy zbiorowych czynności, który otwiera sformułowa­nie problemu, a który następnie zmierza do rozwiązania tego problemu – do udzie­lenia odpowiedzi na określające ten problem pytanie czy zbiór pytań”^[5]. Ten sam autor wskazuje jednak na złożoność zagadnienia. Jego zdaniem, badanie naukowe możemy postrzegać sensu stricto: „jako odcinek procesu poznawczego, który polega na zbieraniu i analizie danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z rzeczywistością badaną i który zmierza do uzyskania odpowiedzi na sformuło­wane uprzednio pytanie czy do rozstrzygnięcia prawdziwości sformułowanej hi­potezy”^[6].

Może je rozumieć także sensu largo jako: „znacznie rozleglejsze obszary czynności poznawczych: od poprawnego i jednoznacznego sformułowania pytań, na które chcemy szukać odpowiedzi – co zakłada, iż uprzednio uprzytomniliśmy sobie znaczenie terminów, które w tych pytaniach występują – poprzez czynności polegające na „przetłumaczeniu” tych pytań na język „wskaźników” i właściwych operacji badawczych, aż po zrealizowanie odpowiednich badań, zinterpretowanie wyników i wreszcie rozważenie tych wyników dla wyjaśnienia interesującego nas fragmentu rzeczywistości, dla sformułowania czy lepszego uzasadnienia jakiejś teorii o zjawiskach przez nas badanych czy też dla celów działań praktycznych”^[7].

Nieco inaczej definiuje badania naukowe Władysław Zaczyński, twierdząc, że badanie naukowe jest: „wieloetapowym procesem zróżnicowanych wewnętrznie działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie wybranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, technicznej, społecznej lub kulturowej”^[8]. Marian Cieślarczyk natomiast uważa, że badanie naukowe: „to pró­ba poznania jakiejś rzeczywistości lub jej wycinka za pomocą metody naukowej (…), wyniki badań powinny przedstawiać (opisywać i wyjaśniać, czasami również przewidywać) maksymalnie zbliżony do obiektywnego obraz rzeczywistości”^[9].

Zatem co jest celem badań naukowych? Według Mieczysława Łobockiego bę­dzie to: „poznanie prawdy, czyli ujawnienie stosunkowo obiektywnego stanu rzeczy (…). Chodzi tu zarówno o poszukiwanie prawdy, jak i jej opisywanie”^[10]. Tadeusz Pilch i Teresa Bauman dodają, że celem działalności badawczej jest także tworzenie i rozwijanie nauki w sensie treściowym, zgodnie z metodami mającymi zapewnić obiektywne, zasadne i uporządkowane poznanie danej dziedziny rze­czywistości^[11]. Choć przedstawione definicje nieco inaczej określają, co jest celem badań naukowych, podkreślić należy, że zawierają one treści i desygnaty, które nie wykluczają się, a są raczej komplementarne wobec siebie.

Istotnym jest, że celem w badaniach naukowych jest uzyskanie wiedzy (rozu­mianej jako poznawanie i opisywanie prawdy), jak najszerszej, czyli ogólnej i ści­słej, a w szczególności pewnej, cechującej się przy tym jak najpełniejszą zawarto­ścią informacji^[12].

Można przyjąć, że istotą badań naukowych jest ciąg czynności realizowanych według ustalonych zasad, podejmowanych dla osiągnięcia założonego celu, któ­rym jest rozwiązanie wcześniej zdefiniowanego problemu (poznanie wycinka rze­czywistości). Ważnym jest, jak się wydaje, by owe czynności były dobrane tak, aby dawały gwarancję uzyskania wiarygodnych, obiektywnych danych o rzeczywisto­ści. Zbiór tychże zasad, odpowiadających wspomnianym kryteriom, składa się na metodę badań.

^[1]   Zob. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 19-26.

^[2]   T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1998, s. 3-4.

^[3]   LF. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, Warszawa 2012, s. 35.

^[4]   J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Katowice 1993, s. 13.

^[5]   S. Nowak, Metodologia badań społecznych…, op. cit., s. 21.

^[6]   Ibidem, s. 14.

^[7]   Ibidem.

^[8]   W Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s. 9.

^[9]   M. Cieślarczyk (red.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, Warszawa 2006, s. 12.

^[10]  M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999, s. 202.

^[11]  T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 16.

^[12]  Ibidem, s. 23.