Modele kształcenia doktorantów w USA i UE

W krajach Unii Europejskiej występują dwa rodzaje (modele) tego kształcenia: niemiecko-brytyjski i amerykański. Pierwszy zmierza do wdrażania kandydata na doktora do pracy naukowej w katedrze uniwersyteckiej z uwzględnieniem prac badawczych pod kierunkiem nauczyciela akademickiego posiadającego duże osiągnięcia zawodowe.

Drugi natomiast, coraz bardziej rozpowszechniony w Europie, przejawia się w odbywaniu studiów doktoranckich w sposób umoż­liwiający większą dostępność do stopnia doktora i szybkie jego uzyskanie w wie­ku 27-29 lat, z ograniczeniem jednak kontaktów z opiekunem naukowym. Jak zauważa się obecnie, pozycja ekscentrycznego mistrza występującego z wyso­kości i feudalnego podporządkowania doktoranta przechodzi do historii. Uczel­nie nie zawsze jednak zauważają, że istnieje powszechny dostęp do informacji, w którym istotną rolę odgrywa internet, w związku z czym brak już monopolu na wiedzę i jej przekazywanie przez jedną osobę.

Demokratyczna struktura i otwartość to bowiem niezbędny warunek badań naukowych opartych na po­wszechności informacji i dostępie do niej. Przykładem takiego podejścia jest Open Worm będący modelowym przykładem uczenia się i pracy nad projektami badawczymi, w którym wszystkie relacje są poziome z udziałem najwyżej koordynatorów, ale bez zwierzchników.

Studia doktoranckie stanowią też często pod względem formy przedłużenie studiów magisterskich, co należy uznać za niekorzystne dla rozwoju naukowego doktoranta. Zauważa się umasowienie studiów doktoranckich w mniejszej jednak skali niż magisterskich. Praca doktorska nie zawsze jest wynikiem badań naukowych i niekiedy nie rozwiązuje problemu naukowego, co obniża w konsekwencji jej poziom.

W Stanach Zjednoczonych kształcenie doktorantów odbywa się nieco inaczej, w wyniku łączenia zinstytucjonalizowanych studiów doktoranckich prowadzonych na uniwersytetach, a nie na wydziałach, w tzw. graduate schools. Badania naukowe prowadzone są na konkretnych wydziałach. Niewątpliwie taka forma kształcenia doktorantów sprzyja szybkiemu uzyskaniu stopnia doktora popartego badaniami naukowymi.

W Finlandii uzyskanie stopnia doktora poprzedzone jest przygotowawczymi studiami doktoranckimi, które mają na celu wdrożenie doktoranta do pracy naukowej, umożliwienie przeprowadzenia badań naukowych, nabycie określonego zasobu wiedzy i umiejętności jej przekazywania, napisanie pracy doktorskiej i jej publiczną obronę.

Otrzymanie stopnia naukowego doktora możliwe także bez odbycia studiów w razie posiadania wystarczającej liczby publikacji dotyczących tego samego problemu.

Praca doktorska jest przedmiotem oceny ekspertów. Obrona publiczna ma charakter kontradyktoryjny. Poprzedzona jest wykładem doktoranta, po którym przedstawiane są pisemne uwagi recenzentów, uwagi może zgłaszać również publiczność. Przyznanie stopnia doktora przez wydział następuje w wyniku pozytywnej oceny treści pracy i jej obrony.

W Niemczech pracownicy uczelni (asystenci) piszą pracę doktorską u swoich opiekunów naukowych (ok. 65% młodych naukowców). W ramach klasycznego celu uzyskiwania doktoratu (Das „Lehrlingsmodell”: der klassische Weg zur wtiori) kandydat sam wyszukuje sobie promotora, nawiązując z nim kontakt, przedstawiając plan pracy doktorskiej i sporządzając jej zarysy (50-100 stron), inną czynnością jest przystąpienie do pisania pracy pod naukową opieką promotora. Jakkolwiek studia te są nieodpłatne, piszący pracę może ubiegać się indywidualną pomoc finansową w postaci stypendiów różnych fundacji wspie­rających określone programy.

Studia doktoranckie z różnych dziedzin prowadzone są na wielu uczelniach w wielu instytutach badawczych (360 różnych programów, z czego 130 mię­dzynarodowych, częściowo w ramach programów badawczych). Studia te noszą różne nazwy: Promotions-Programme, Graduate Schools, Promotionskollegs oder Graduiertenzentem.

Warunkiem przyjęcia na studia doktoranckie jest przynaj­mniej dobra ocena na dyplomie. Możliwe jest też przyjęcie absolwentów studiów licencjackich, którzy wykazują się szczególnymi osiągnięciami, brak jednak w tym zakresie ogólnoniemieckich przepisów. Warunki przyjęcia ustalają po­szczególne uczelnie. W kolegiach doktoranckich (Graduiertenkollegs) prowadzi zajęcia 10-15 nauczycieli akademickich, na których przypada około 30 dokto­rantów.

W Polsce uzyskanie stopnia doktora nie jest uzależnione wyłącznie od odbycia studiów doktoranckich w sposób określony w ustawie, możliwe jest bowiem samodzielne napisanie pracy doktorskiej i jej obrona poza tymi studiami. Wa­runkowane jest to w praktyce uzyskaniem akceptacji tematu pracy przez samo­dzielnego pracownika naukowego, który następnie będzie wspierał kandydata do stopnia doktora w kolejnych czynnościach zmierzających do obrony pracy.