Postępowanie badawcze w doktoracie

Podstawową kwestią postępowania badawczego jest metoda naukowa, na którą składają się:

• hipotezy, czyli przypuszczenia, co stanie się w określonej sytuacji;
• znajomość teorii, czyli uporządkowanego systemu twierdzeń i zasad wyjaśniających pewne wyda­rzenia i zależności pomiędzy nimi;
• sceptycyzm, czyli ostrożność w podejściu do dawnych i najnowszych twierdzeń naukowych;
• weryfikowanie hipotez dowodami empirycznymi;
• falsyfikacja, to znaczy zakładanie także tego, co się nie zdarzy;
• otwartość w upowszechnianiu wyników badań, by inni mogli odtworzyć te badania i zweryfikować wyniki.

W metodologii nauk rozróżnia się dwa rodzaje metod:

1. Metody rozumowania, a w nich dwie metody budowania systemów naukowych:

• dedukcyjną, polegającą na przechodzeniu od ogółu do szczegółów;
• indukcyjną, polegającą na przechodzeniu od szczegółów do ogółu.

2. Metody badawcze, stosowane systematycznie, wielokrotnie przy badaniu różnych problemów, wyko­rzystujące wyniki tych badań do tworzenia teoretycznych uogólnień lub empirycznego zweryfikowania założonych hipotez. Metoda badawcza jest to sposób systematycznie stosowany, przy czym sposób oznacza tok jakiegoś działania, a więc skład i układ jego stadiów (Kotarbiński 1975). Dodać należy, że chodzi o poprawny sposób postępowania w toku całego procesu badawczego, na który składają się:
3. poznanie znaczenia terminów, którymi będziemy się posługiwać;
4. sformułowanie problemu badawczego, poprawne i jednoznaczne sformułowanie pytań i hipotez, na które chcemy szukać odpowiedzi;
5. transformacja tych pytań na język wskaźników i właściwych operacji badawczych;
6. zrealizowanie badań;
7. zinterpretowanie wyników;
8. wnioski poznawcze, zmierzające do lepszego wyjaśnienia badanego fragmentu rzeczywistości lub sformułowania nowej teorii, oraz wnioski i zalecenia praktyczne. Dobór właściwej metody umożliwiającej zrealizowanie celu badań jest bardzo trudną i niezmiernie istotną sprawą. Nieznajomość specyfiki poszczególnych metod może nie tylko zniekształcić, zafał­szować prawdę, ale też uniemożliwić dalsze badania.

Metoda naukowa stanowi zatem ogólny tryb postępowania badawczego, które powinno obejmować bardziej precyzyjne wzorce – techniki postępowania w stosunku do poszczególnych fragmentów lub ogól­nego stanu analizowanej rzeczywistości.

Dla badania w aspekcie przekrojowym (w kontekście jakiegoś stanu) właściwe będą pytania synchroniczne, zaś dla badania w aspekcie dynamicznym (w kontekście procesu) – pytania diachroniczne. Cel i zakres badania narzuca zakres gromadzonych danych:

1. badanie całego przedmiotu lub całego zbioru (klasy);
2. badanie czasowo-przestrzennie ograniczonego zbioru na podstawie części tego zbioru (próby);
3. badanie nieograniczonego czasowo-przestrzennie zbioru na podstawie części tego zbioru (próby). Podejmując decyzję o badaniu na podstawie próby, należy dokonać wyboru wielkości (liczby badanych jednostek) i procedury doboru próby. Dobór próby może mieć charakter losowy lub nielosowy.

Wielkość próby zależy od przyjętego poziomu ufności oraz akceptowanego błędu próby. Podstawą doboru jednostek do próby jest operat losowania, który zawiera wykaz wszystkich jednostek losowania. Operatem losowania może być mapa, plan, wykaz miejscowości, kartoteka, rejestr, książka telefoniczna, lista płac itp. Od operatu losowego wymaga się adekwatności, kompleksowości, wyłączności, dokładności i dogodności przeprowadzenia losowania.

Dobór losowy spełnia statystyczne kryteria reprezentatywności i umożliwia wnioskowanie o badanym przedmiocie na podstawie wyników badania próby. W procedurze doboru losowego można wyróżnić:

• dobór losowy prosty (zależny i niezależny),
• dobór losowy systematyczny,
• dobór losowy warstwowy (proporcjonalny, nieproporcjonalny, optymalny),
• dobór losowy grupowy (zespołowy),
• dobór losowy wielostopniowy,
• dobór losowy wielofazowy.

Dobór nielosowy nie spełnia kryteriów reprezentatywności, co uniemożliwia statystyczne uzasadnie­nie wielkości próby, z czego wynika, że próba nielosowa jest tożsama z badanym przedmiotem. W proce­durze doboru nielosowego można wyróżnić:

• dobór kwotowy,
• dobór jednostek typowych,
• dobór przez eliminację,
• dobór celowy,
• dobór przypadkowy.

Wnioskując o badanym przedmiocie na podstawie próby, prowadzi się testowanie zgodności parame­trów (średnia, odchylenie średnie) lub rozkładów. Można też badać istotność różnic między dwiema i wię­cej próbami niezależnymi lub między próbami zależnymi.

Rodzaj źródła informacji będzie warunkował sposób jej pozyskania. Mając na uwadze to kryterium, wyróżniono trzy grupy metod (Korzeniowski 2012):

1. jakościowe, w których dominują odpowiedzi na pytania „dlaczego?” (wywiad nieustrukturyzowany, obserwacja uczestnicząca). Metody jakościowe są szczególnie wskazane na etapie określenia przedmio­tu badania, formułowania pytań, hipotez i technik badawczych.
2. ilościowe, w których określa się parametry liczbowe w odpowiednich jednostkach miary (odpowiedzi na pytania „ile?” – wywiad ustrukturyzowany, ankieta).
3. triangulacji’² polegające na wykorzystaniu dwóch lub więcej jakościowych lub ilościowych metod ba­dawczych, porównaniu oraz syntezie wyników. Triangulacja może dotyczyć także danych, badaczy lub teorii.

Podstawowymi charakterystykami identyfikacyjnymi są cechy obiektów. Mogą to być:

• cechy fizyczne, postrzegane zmysłowo, np.: płeć, wiek, kształt, wymiary, ciężar;
• właściwości funkcjonalne, określane poprzez wyobraźnię, np.: prędkość, wydajność, wytrzyma­łość, sprawność, niezawodność;
• własności strukturalne, określane poprzez świadomość, np.: komfort, wygoda, bezpieczeństwo, nowoczesność.

W celu określenia dopuszczalnych przekształceń statystycznych stosuje się klasyfikację:

1. cechy ilościowe (mierzalne):

• proporcjonalne,
• interwałowe;

2. cechy jakościowe:

• porządkowe,

Zmienne są wartościami cech przypisanych danym obiektom. Z reguły cechy ilościowe mierzone są za pomocą skal metrycznych (takich jak skala przedziałowa i skala ilorazowa), natomiast cechy jakościowe mierzone są za pomocą skal niemetrycznych (takich jak skala nominalna i skala porządkowa).

Między zmiennymi zachodzą zwykle pewne zależności i powiązania, które pozwalają na wyróżnienie zmiennych niezależnych, zależnych i współzależnych.

• Zmienne niezależne to zmienne, które nie zależą od innych zmiennych.
• Zmienne zależne to zmienne, które zależą od innych zmiennych.
• Zmienne współzależne to zmienne, które zależą od innych zmiennych i same na nie wpływają bezpośrednio lub poprzez inne zmienne.

Metody obserwacji wykorzystują trzy fazy postrzegania otaczającej rzeczywistości: spostrzeganie, za­pamiętywanie, odtwarzanie. Obserwacja to postrzeganie planowe (Kotarbiński 1975). Obserwacja może być bezpośrednia (np. gdy po prostu oglądamy rzeczywistość lub gdy w doświadczeniu wewnętrznym śle­dzimy własne przeżycia psychiczne) albo pośrednia. Obserwacja pośrednia polega na postrzeganiu śladów i domyślaniu się, czego są one objawami, bądź postrzeganiu za pośrednictwem instrumentów.

Spostrzeganie to proces aktywnego odbioru, analizy i interpretacji danych dostarczanych przez zmysły, w wyniku którego w umyśle człowieka powstaje obraz rzeczywistości (subiektywny obraz rzeczywistości). Spostrzeżenia umożliwiają identyfikację (rozpoznanie, odpowiedź na pytanie: „co to jest?”) i dyskrymina­cję (rozróżnienie, wyróżnienie spośród innych, odpowiedź na pytanie: „czy to jest to?”).

Identyfikacja jest procesem syntezy, wyróżnienia cech wspólnych, uchwycenia podobieństw między przedmiotem spostrzeganym a innymi przedmiotami z danej klasy, przyporządkowania przedmiotu spostrzeganego do określonej kategorii, natomiast dyskryminacja jest procesem analizy, dostrzegania róż­nic, które pozwalają wyłączyć spostrzegany przedmiot z określonej klasy czy kategorii (Tomaszewski 1977).

Obserwacja ma sens, gdy obserwowane fakty są w jakiejś formie dokumentowane: w postaci notatek, zdjęć fotograficznych, techniki wideo.

Eksperyment jest odmianą obserwacji polegającą na badaniu zjawisk wywołanych przez badającego w kontrolowanych przez siebie warunkach.

Ze względu na sposób przeprowadzenia eksperymentu można wyróżnić dwa jego rodzaje:

• eksperyment laboratoryjny, polegający na tworzeniu sztucznej sytuacji w celu badania zachowań obserwowanego obiektu. Badający może zmieniać czynniki mające wpływ na zachowanie obiektu i oceniać, czy i w jaki sposób wpływają one na obiekt.
• eksperyment naturalny, polegający na badaniu związków przyczyn i skutków w naturalnych wa­runkach (np. zmiany poziomu sprzedaży w wyniku reklamy towaru lub zmiany ceny, zakup kon­trolowany w celu sprawdzenia zgodności zachowania sprzedawcy z normą prawną).

Metody eksperymentalne są powszechnie stosowane i mają szczególne znaczenie wówczas, gdy przed­miotem lub uczestnikiem badanego zjawiska jest człowiek. Zastępując człowieka kukłą, można ekspery­mentalnie sprawdzić następstwa wypadku samochodowego w różnych sytuacjach (z pasami zapiętymi lub nie, przy różnych prędkościach itp.).

Metody wywiadu polegają na prowadzeniu rozmowy, w której uczestniczą co najmniej dwie osoby: wywiadowca i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz rozmowa, w toku której prowadzący rozmowę chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Wywiad jest więc pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia odpowiedzi na temat będący celem badania.

Forma wywiadu nie jest sprawą przypadku ani swobodnej decyzji prowadzącego rozmowę, lecz musi wynikać z celu badań, rodzaju rozmówcy, okoliczności rozmowy itp. Poprawne przeprowadzenie wywiadu zależy od wielu różnych czynników:

1. przygotowania rozmowy, odpowiedniego umotywowania celu rozmowy, zachowywania się w spo­sób niebudzący podejrzliwości;
2. miejsca – nie powinno być krępujące dla respondenta ani wywoływać podejrzeń, że respondent może być podsłuchiwany lub obserwowany;
3. umiejętności nawiązywania i prowadzenia rozmowy oraz stawiania pytań; unikania pytań „czy.. (lakoniczne odpowiedzi), powstrzymania się od sugestywnych, a niezamierzonych gestów, into­nacji, grymasów, ironii, pouczeń, krytyki itp.; unikania przejawiania własnych opinii innych niż respondenta; unikania krytyki poglądów prezentowanych przez rozmówcę;
4. rejestracji i dokumentacji treści wywiadu.

Nawet jeżeli możemy notować treść rozmowy, musimy pamiętać o skoncentrowaniu się na istotnych danych i zapisaniu ich w sposób umożliwiający dokładne odczytanie. Ale w trakcie wywiadu jawnego no­towanie rozprasza rozmówcę i utrudnia osiągnięcie celu rozmowy. Przydatne są niewielkie dziennikar­skie magnetofony (dyktafony) umożliwiające rejestrowanie rozmowy w sposób ukryty lub niekrępujący dla rozmówcy. Dostępne są nowoczesne urządzenia podsłuchowe umożliwiające rejestrację rozmowy na odległość, pamiętać jednak należy, że posługiwanie się nimi wymaga zgody respondenta oraz wprawy i do­świadczenia prowadzącego wywiad.

Metoda badań ankietowych umożliwia gromadzenie informacji poprzez komunikowanie się ankiete­ra z respondentem za pośrednictwem przekazu pisemnego. Podstawowym narzędziem pomiaru jest odpo­wiednio skonstruowany kwestionariusz. Należy pamiętać, że ankieta musi być:

• rzetelna, czyli wewnętrznie zgodna, pozwalająca uzyskać stałe wyniki bez względu na czas badania;
• trafna, czyli pozwalająca udowodnić hipotezę;
• obiektywna, czyli pozwalająca uzyskać wyniki niezależne od badacza.

Metoda studium przypadku (case study) jest metodą badania, w której badacz dąży do wszechstron­nego opisu jednostkowego przedmiotu badania z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych, gdzie in­teresują go zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między nimi. Przedmiot badania ma charakter jednostkowy. Do badania przystępuje się zazwyczaj bez wstępnych hipotez, z zamiarem dokładnego zbada­nia złożonego zjawiska w jego rzeczywistym kontekście.

Przedmiotem badania może być pojedyncza decyzja, realizowany proces, region geograficzny. Dobór przedmiotu badania ma charakter celowy i stanowi najważniejszy etap badania. Celem badania może być rozwój istniejącej teorii, zweryfikowanie obowiązującej teorii lub wyjaśnienie dla celów praktycznych (np. szkoleniowych) konkretnego przypadku.

Metody odczytu dokumentów mogą być wystarczające dla uzyskania wartościowej informacji bądź też mogą stanowić jedynie wstęp do dalszych badań. Odczytywanie informacji z dokumentów polega na reakcji receptorów wzrokowych w oku na bodźce oraz interpretowaniu tych wrażeń (spostrzeganiu). Przed przystąpieniem do interpretacji informacji utrwalonych w postaci dokumentów powinno się dokonać ich klasyfikacji, to znaczy ocenić:

• typ informacji (dokument urzędowy, dokument prywatny, zaświadczenie itd);
• nośnik informacji, jego stan i pozostawione na nim ślady;
• obszar i zakres czasu objęty informacją;
• sposób przechowywania informacji;
• stopień przetworzenia informacji.

W zależności od rodzaju badanego podmiotu informacje utrwalone w postaci dokumentów mogą się znacznie różnić pod względem treści, formy, sposobu klasyfikacji. Inny charakter, wygląd i zasób informa­cji mają dokumenty osoby fizycznej, inny przedsiębiorcy będącego organizacją bez osobowości prawnej, jeszcze inny osoby prawnej.

Dokonując identyfikacji przedsiębiorcy na podstawie dokumentów, należy sprawdzić oryginalność wpisów, pieczęci i podpisów, a także sporządzić dla celów dowodowych kserokopię lub zażądać kserokopii od okaziciela dokumentów. W sprawach większej wagi należy sprawdzić treść wpisu w rejestrze wystawcy dokumentu (osobiście, telefonicznie lub poprzez wywiadownię gospodarczą). Niezbędne jest sprawdzenie daty wystawienia dokumentu i ocenienie, czy nie została przekroczona granica czasu ustalonego dla aktu­alności dokumentu.

Metoda panelu (badanie zogniskowane – focus group research) jest odmianą wywiadu polegającą na powołaniu zespołu kilku osób, które pod kierunkiem przeszkolonego specjalisty dyskutują o przedstawio­nym im projekcie, usłudze, organizacji, produkcji itp. Podczas spotkania zespołu przeprowadza się dwie lub więcej rozmów, których celem jest uzyskanie informacji o zjawiskach rynkowych w jakimś okresie.

Techniki opisowe polegają na ocenie badanego podmiotu poprzez ustalenie i ocenę wskaźników mie­rzalnych i niemierzalnych na podstawie analizy dokumentów. Techniki statystyczne polegają na ocenie badanego podmiotu na podstawie cech i zachowań podmiotów podobnych. Dobór poszczególnych wskaź­ników następuje na podstawie badań empirycznych jednostek lub danych sprawozdawczych dużej liczby podmiotów, obejmujących jednostki pozwalające opisać dane zbiory w sposób zapewniający zadowalający poziom prawdopodobieństwa. Metody te wymagają określenia najpierw jednostki próby (np.: osoba fi­zyczna, przedsiębiorca, firma państwowa, małe przedsiębiorstwo), a następnie ustalenia wielkości próby, tzn. liczby przebadanych jednostek- Wielkość próby zależy od przyjętego poziomu ufności (w procentach) oraz akceptowanego błędu próby (wielkość odchylenia parametrów próby od odpowiednich parametrów badanego zbioru). Dobór jednostek w próbie może być losowy lub celowy.