Historia jako humanistyczna dziedzina nauki

Słowem „historia” posługujemy się w dwu rozumieniach: 1/ przeszłość, minione czasy, to wszystko, co zaszło, co się stało; używamy tu częściej okreś­lenia „dzieje”; 2/ wiedza o tym, co się stało, dziedzina nauki, która zajmuje się dziejami, bada je (historia) i przedstawia (historiografia). Historia zajmuje się nie całą przeszłością, jest dziedziną wiedzy zainteresowaną tylko przeszłością człowieka, dziejami społeczeństw ludzkich, nawet wtedy, gdy zajmuje się obiektami innymi. „Przedmiotem historii jest z natury rzeczy człowiek […] Spoza dostrzegalnych cech krajobrazu, spoza narzędzi lub maszyn, spoza do­kumentów na pozór zupełnie martwych i instytucji, które na pozór oderwały się zupełnie od swych twórców – historia pragnie wydobyć ludzi […] Historia jest wiedzą o ludziach w czasie”, a „przedmiotem historiografii jest człowiek w naj­pełniejszym rozumieniu tego wyrazu. […] Wszyscy ludzie (jednostki i zbioro­wości wszelkiego rodzaju) i wytworzona przez nich kultura są przedmiotem dziejopisarstwa”.

Należy więc historia w sposób oczywisty do dziedzin huma­nistycznych. To stwierdzenie, że przez historię rozumiemy tylko dzieje człowie­ka, a nie „historię naturalną” obejmującą całą przyrodę, dzieje Ziemi, świata roślinnego i zwierzęcego, określa też przesłanki i ważne założenia wstępne. W odniesieniu do przyrody mówić możemy o przyczynowości sprawczej: o pra­wach fizyki i chemii, o tropizmach i instynktach w świecie roślin i zwierząt, których zachowania są przewidywalnymi reakcjami, są zawsze takie same. Ina­czej, gdy chodzi o człowieka. Ludzie są tylko w pewnej mierze „obliczalni”; ich zachowania nie są prostą reakcją na podniety i nie można wnioskować z całą pewnością, co spowodowało taką a nie inną decyzję, ani przewidzieć, jak po­stąpi człowiek w określonych okolicznościach.

Tylko skrajne ujęcia materializ­mu historycznego zaliczały człowieka do szeroko rozumianej „przyrody oży­wionej” i badania nad jego przeszłością widziały w kręgu nauk przyrodniczych, usiłując sformułować historyczne prawa rządzące rozwojem społeczeństw ludz­kich. Była to dla historyków pewna pokusa, bo otrzymywali oni bardzo okreś­lone narzędzia pracy doktorskiej z historii, np. kryteria oceny faktów i dzieł jako postępowych czy wstecznych; nęciło też dopuszczenie przyczynowego wyjaśniania zdarzeń, przede wszystkim zaś materializm historyczny wskazywał jednoznacznie cel, ku któremu zmierza ludzkość, co wzmacniało kryteria oceny ludzi i pozwalało na jasną periodyzację dziejów.

Nakłada to na historyka szczególną odpowiedzialność, by wiernie, rzetelnie podchodził do źródeł, a pierwsze i podstawowe jego zadanie wyznacza postulat sformułowany na początku XIX w. przez Leopolda von Rankę: opowiedzieć „jak to właściwie było” (wie es eigentlich gewesen ist), aby potem szukać zro­zumienia. Wydawał się on prosty w realizacji, gwarantujący obiektywizm ba­dań historycznych i uczciwość w przedstawianiu społeczeństw danej epoki na danym terenie. Wydawało się, że można opisać „jak to było”, nie oceniając, nie narzucając swojego punktu widzenia. Tak jednak nie jest. Pierwszym progiem jest w przypadku czasów nowożytnych i najnowszych ogrom materiału źródło­wego, który jest praktycznie nie do objęcia przez jednego historyka, a jego wiedza okazuje się często docta ignorantia. Ale jest próg drugi: spośród wielu poznanych informacji źródłowych historyk musi wybierać, gdyż nie ma realnej możliwości napisania wszystkiego, co wie. Wybór nie może być przypadkowy, musi być podporządkowany kryteriom, które pozwolą jedne wydarzenia uznać za ważne i decydujące, inne za podrzędne.

Historia nie jest nauką przyrodniczą, należy do dziedzin humanistycznych, nie możemy więc podejmować w jej zakresie prób wyjaśniania wszystkiego metodą przyczyny i skutku. Jako nauka humanistyczna historia chciałaby zro­zumieć człowieka w przeszłości, doprowadzić do spotkania ludzi współczesnych z pokoleniami, które pozostawiły po sobie ślady pracy i twórczości: dzieła sztuki, dorobek wiedzy i umiejętności – poprzez całe to dziedzictwo i źródła historyk chciałby ujrzeć człowieka, który je pozostawił. Jest to ważne i jest to możliwe, zwłaszcza gdy usiłujemy odtworzyć przeszłość jednej społeczności – ludu, narodu, państwa – której ciągłość trwania przez stulecia nietrudno jest uchwycić, i gdy do tej przeszłości jeszcze dziś grupy ludzi przyznają się jak do własnej, a jej decyzje, wybory sprzed lat i stuleci nadal stanowią ważną prze­słankę dla zrozumienia współczesnej rzeczywistości. Jeśli więc jest tak, że to, co dokonało się przed laty, do dziś kształtuje ludzi, to znaczy, że historia nie jest do końca przeszłością, że coś wydarzyło się wprawdzie dawno, ale nie przebrzmia­ło, nadal trwa, jeszcze się dzieje.