Doktorat w naukach ekonomicznych

Trochę historii

Doktoraty z ekonomii miały swe źródło w filozofii. Dopiero wyodręb­nienie wydziałów i uczelni ekonomicznych w połowie XX wieku spowo­dowało możliwość uzyskania doktoratu z zakresu nauk ekonomicznych, a w okresie ostatnich dziesięcioleci XX wieku również w zakresie zarzą­dzania. Warto jednak przypomnieć, że w szeregu państw doktoraty z ekonomii – i to w bardzo liczących się uczelniach – są nadal wiązane z filozofią (PhD = Philosophiae Doctor). Pierwotnie, uzyskanie stopnia doktora traktowano jako swego rodzaju przyzwolenie do samodzielnego prowadzenia badań – uzyskanie habilitacji było świadectwem umiejętno­ści prowadzenia wykładu (venia legendi, czy też docendi), stanowiło zezwolenie do samodzielnego prowadzenia zajęć w wyższej uczelni.

Doktorat współcześnie

Uzyskanie doktoratu z ekonomii czy zarządzania świadczy więc pozy­tywnie o umiejętnościach nie tylko opisu, ale i analizy rzeczywistości. Coraz bardziej istotne jest tutaj pytanie: w jakim stopniu analiza przeszłości pozwoli nam przewidzieć, czy kształtować przyszłość?

Rzeczywistość ekonomiczna jest nie tylko zmienna, ale i w coraz mniej­szym stopniu jednorodna – chodzi tu nie tylko o zmienne znaczenie tra­dycyjnych czynników i podmiotów kształtujących rozwój, ale i fakt ko­nieczności uwzględniania nowych potrzeb i możliwości działania, ich wpływu na zachowania podmiotów wytwarzających i konsumujących produkty i usługi. Wiedza o tym powoduje, że funkcjonowanie organiza­cji wymaga ciągłego i coraz lepszego rozpoznania warunków i możliwo­ści – łączy się to z koniecznością tworzenia opartej o kapitał ludzki, uczącej się organizacji.

W ekonomii i zarządzaniu – tak w Polsce, jak i w innych pań­stwach – ukształtowały się różne ujęcia przedmiotu, jak i zakresu badań.

O  ich zaliczeniu do nauk ekonomicznych, czy też do nauk z zakresu zarządzania decyduje to, czy wyjaśnianie zawiera kryteria efektywności. Różne elementy mogą zostać uwzględnione w pojęciu nakładów czy efektów, odmiennie kształtować się mogą relacje, inaczej być interpre­towane, ale zawsze są podstawą analizy racjonalności działań i zacho­wań. Pozwala to na wskazanie warunków decydujących o wyborach, jako czynnikach mających wpływ na ocenę sytuacji. Tak zakreślona dziedzina wiedzy w warunkach niepewności wymaga odpowiedzi dwojakiego typu:

1/ zmierzających do w miarę najpełniejszego przedstawienia oraz określenia zależności wyjaśniających przebieg i skalę danego zjawiska ekonomicznego;

2/ zmierzających do uchwycenia najistotniejszych – z punktu widzenia rozwoju zjawiska lub możliwości jego kształtowania – współzależności.

Jedna odpowiedź nie wyklucza drugiej. Sformułowanie pro­blemu badawczego w tytule czy wstępie rozprawy wskazuje jednak na przyjęcie a priori pewnego sposobu udzielania odpowiedzi. Wiedza eko­nomiczna związana z badaniami naukowymi jest bowiem – jak dawno stwierdził K. E. Boulding – „uzyskiwana przez uporządkowaną utratę informacji”.

Kwestią sporną pozostaje określenie czy celem badań jest przedstawienie przebiegu zjawisk ekonomicznych, odniesienie ich do teorii, czy też ocena procesu sterowania nimi, wykorzystanie ich do kształtowania przyszłości. Niewątpliwie pierwsze ujęcie bardziej akcen­tuje wartości poznawcze, a drugie praktyczne badań ekonomicznych. W tym ostatnim przypadku bardziej uwzględnia się w ocenie (w ramach posiadanej wiedzy) dążenie do maksymalizacji użyteczności posiadanych środków. Istotne w obu przypadkach są cechy warsztatu badawczego, porównywalność i sprawdzalność osiąganych wyników, ich osadzenie w takiej czy innej teorii oraz literaturze.

Badania ekonomiczne, ich wyniki, a zwłaszcza ich interpreta­cja, zawsze mają i będą miały w pewnym stopniu charakter subiek­tywny; istotną rolę odgrywają tu uwarunkowania kulturowe (rozu­miane jako układ wartości). Chodzi o to. aby zdawać sobie z tego sprawę, określać wyraźnie swe preferencje w tym zakresie wiążąc swe badania z określoną teorią czy szkolą lub też deklarując wyraźnie swe cele. Ułatwia to nie tylko ocenę pracy ale jest świadectwem jej metodo­logicznej dojrzałości. Powtarzalność zjawisk ekonomicznych jest bo­wiem ograniczona.

Przy analizie wyników musimy stale mieć na uwa­dze fakt, że o ile te same przyczyny i te same reguły powodują po­dobne rezultaty , to odmienny układ przyczyn w przypadku stosowa­nia ty ch samych reguł, da odmienne efekty (założenie ceteris puribus tak cenne w dydaktyce ekonomii – ma ograniczone własności po­znawcze). Wzbogacanie naszej wiedzy w zakresie powiązań przyczyn, uwarunkowań oraz reguł i prawidłowości zwiększa użyteczność badań.