Zmienne i wskaźniki w metodologii pracy doktorskiej

Ważne wydaje się, iż badanie poszczególnych fragmentów otaczającej nas rzeczywi­stości wymaga wyizolowania czynników, które mają wpływ na jej przekształcanie, warunkując jej dynamikę. Jak słusznie zauważa Cieślarczyk: „to właśnie wzajemne relacje, interakcje i oddziaływania między różnymi elementami rzeczywistości po­wodują zaistnienie faktów, procesów i zjawisk, które najczęściej stanowią przed­miot naszych badań”^[1]. Takie podejście do problematyki badanego zagadnienia wymaga zauważenia najważniejszych cech konstytutywnych określonego zjawi­ska. Cechy te w metodologii badań naukowych nazwane zostały zmiennymi.

Szukasz pomocy w redakcji / korekcie / wyszukiwaniu materiałów do doktoratu / publikacji? Napisz do nas

Według Leszka F. Korzeniowskiego zmienne są: „wartościami cech przypisa­nych danym obiektom”^[2]. Earl Babbie wprost stwierdza, że: „badania społeczne wiążą się ze studiowaniem zmiennych i związków między nimi”^[3]. Zmienne, z ra­cji swojej najważniejszej cechy, jaką jest właśnie zmienność wartości, podlegają badaniu w zakresie wielopłaszczyznowym, jak choćby odnośnie do ich rodzaju, nasilenia, genezy powstania, skutków oddziaływania, tworzenia, siły relacji itd. Ta­deusz Pilch natomiast twierdzi, że każde zjawisko cechuje się określonymi zmien­nymi, dlatego też podjęcie badań nad nim wymaga zdefiniowania zmiennych two­rzących fakt, zdarzenie czy też proces^[4].

W tym kierunku idzie Stefan Nowak, proponując podział zmiennych na:

• ilościowe (dotyczące ilościowych aspektów zjawiska, najczęściej stopnia natę­żenia),
• jakościowe (odnoszące się do cech abstrakcyjnych zjawiska, jak np.: struktura, upodobania, rodzaje, odmiany)^[5].

W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż w procesie określania zmiennych bardzo ważnym elementem jest ustalenie związku między poszczególnymi zmien­nymi, jego trwałości, także w zakresie siły wzajemnego oddziaływania. Na tym etapie winno zostać określone, które zmienne oddziałują na inne, a które z nich poddają się oddziaływaniu drugich. Stąd też, najczęściej przedstawianą w litera­turze przedmiotu jest klasyfikacja zmiennych ze względu na istnienie zależności

• powiązań między nimi. Ten kontekst uwzględnia również Leszek F. Korzeniow­ski, proponując podział zmiennych na:
• zależne (zależące od innych zmiennych),
• niezależne (niebędące zależnymi od innych zmiennych),
• współzależne (zależne są od innych zmiennych, ale i same oddziałują na innezmienne pośrednio lub poprzez inne zmienne)^[6].

Marian Cieślarczyk i Zenon Chojnacki jako zmienną zależną określają tę zmienną, której związki z innymi zmiennymi badacz chce ustalić. Natomiast te zmienne, które oddziałują na zmienne zależne, to zmienne niezależne^[7].

Powszechny wydaje się pogląd, że cecha zmienności czy niezmienności nada­na zmiennym nie jest trwała i jest zależna od charakteru interakcji pomiędzy różnymi zmiennymi. Powoduje to, że zmienna będąca zależną w zestawieniu z jedną ze zmiennych niezależnych, może w innym zestawieniu odgrywać rolę niezależnej lub nawet pośredniczącej^[8]. Nie jest to oczywiście jedyna klasyfika­cja zmiennych^[9], jednak na potrzeby niniejszych rozważań wydaje się ona wy­starczająca.

Jednym z istotnych, dalszych kroków w procesie przygotowywania badań, po określeniu zmiennych, jest ustalenie rodzaju danych, które pozwolą stwierdzić, że poszukiwana.przez badacza zmienna występuje. Jak zauważa Nowak: „mając od­powiedni, pojęciowo określony schemat klasyfikacyjny, badacz staje przed zagad­nieniem (…), jak rozpoznać w toku czynności badawczych przedmioty czy zda­rzenia, które należałoby zaliczyć do określonych klas wyróżnionych przez daną zmienną (…). Badacz zastanawia się nad doborem wskaźników, które umożliwi­łyby mu identyfikację przedmiotów tej samej kategorii lub rozróżnienie przed­miotów, które ze względu na swoje właściwości winny być zaliczone do różnych klas”^[10]. Działanie takie zmierza do określenia konkretnych, dla badanego procesu lub zjawiska, wskaźników.

Według Mariana Cieślarczyka i Zenona Chojnackiego wskaźniki powinny być określane, by: „odczytać i zrozumieć interesujące nas fakty, procesy i zjawiska”^[11]. Przez wzgląd na swoją różnorodność mogą być one klasyfikowane. Jedną z typolo­gii proponuje Heliodor Muszyński, dzieląc wskaźniki na odnoszące się do:

• badanych przedmiotów,
• zjawisk,
• procesów w aspekcie ich zachowań (werbalnych i niewerbalnych),
• informacji o procesach, ich wytworów oraz dzid (w tym dotyczącej ich doku­mentacji)^[12].

Stefan Nowak natomiast proponuje podział wskaźników na:

• definicyjne (definicja wskaźnika określa obserwowalne zjawiska, które są przedmiotem badań),
• empiryczne (gdy wskazywane zjawiska są obserwowalne, możliwe do zbadania metodami empirycznymi),
• inferencyjne (odnoszą się do zjawisk nieobserwowalnych bezpośrednio i niewchodzących w skład definicji badanych zjawisk, jednak ich następstwa są ob­serwowalne, a ich istnienie wnioskowane jest na bazie hipotetycznych zmien­nych)^[13].

^[1]    Ibidem, s. 28.

^[2]    LF. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie…, op. cit., s. 43.

^[3]    E. Babbie, Badania społeczne w praktyce…, op. cit., s. 41.

^[4]    Zob. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych…, op. cit., s. 31.

^[5]    Szerzej: S. Nowak,Metodologia badań społecznych…, op. cit., s. 152-158.

^[6]    Zob. LF. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie…, op. cit., s. 46.

^[7]    Zob. M. Cieślarczyk, Z. Chojnacki, Techniki i narzędzia badawcze stosowane w pracach magister­skich i doktorskich…, op. cit., s. 28.

^[8]    Zob. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych…, op. cit., s. 32-33.

^[9]    Zob. A.N. Oppenheim, Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw…, op. cit., s. 31-34.

^[10]   S. Nowak, Metodologia badań społecznych…, op. cit., s. 165.

^[11]   M. Cieślarczyk, Z. Chojnacki, Techniki i narzędzia badawcze stosowane w pracach magisterskich i doktorskich…, op. cit., s. 30.

^[12]   Zob. H. Muszyński, Wstąp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971, s. 246.

^[13]   Szerzej: S. Nowak, Metodologia badań społecznych..op. cit., s. 165-176.