Metody i techniki w badaniach społecznych stosowanych w doktoracie

Metody i techniki w badaniach społecznych – Każda dyscyplina naukowa, z uwagi na właściwości przedmiotu ba­dań i proces poznawczy, ma swoje metody i techniki badawcze, dostosowane do przedmiotu, którym się zajmuje, choć niektóre z nich są wspólne dla wielu dzie­dzin. Na przykład w naukach społecznych: pedagogice, socjologii i psychologii, w większości wykorzystuje się te same metody i techniki, m.in. eksperyment, obserwację.

Jak są rozumiane metody, techniki i narzędzia badawcze we współczesnej li­teraturze metodologicznej z nauk społecznych?

Według T. Kotarbińskiego, metoda ogólnie jest to „sposób systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu analogicznego zadania” (T. Kotarbiński, 1957, s. 667).

Przez pedagogów pojęcie metody definiowane jest w różny sposób.

Zgodnie z koncepcją A. Kamińskiego, na metodę badań składa się „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obej­mujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiąza­nia określonego problemu naukowego” (A. Kamiński, 1970, s. 37).

Zdaniem M. Łobockiego, metody badań są „pewnym ogólnym systemem reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy” (M. Łobocki, 1978, s. 115). —

Według W. Zaczyńskiego, metoda badania naukowego jest to celowy, pla­nowy, obiektywny, dokładny i wyczerpujący sposób poznawania danego wycinka rzeczywistości, stosowany świadomie, intencjonalnie, z przestrzeganiem określo­nych założeń metodologicznych (W. Zaczyński, 1968, s. 19).

Z kolei W. Okoń określa metodę jako „systematycznie stosowany sposób po­stępowania prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności” (W. Okoń, 1996, s. 168).

W ujęciu socjologów definicje metody są również zróżnicowane.

Według S. Nowaka, „metoda badań empirycznych to tyle, co określony, po­wtarzalny sposób uzyskiwania pewnego typu informacji o rzeczywistości, nie­zbędnych dla rozwiązania określonego problemu badawczego, szukanie odpo­wiedzi na pytanie określonego rodzaju przez szeroko pojmowaną obserwację rzeczywistości” (S. Nowak, 1970, s. 237).

W najnowszej książce S. Nowak tak definiuje metodę: „W naukach empi­rycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytanie” (S. Nowak, 2007, s. 22). W znacznie węższym zaś ro­zumieniu – „metoda badawcza” – jest to „właściwy sposób szukania optymalnie zasadnych i optymalnie dokładnych odpowiedzi na pytanie interesujące badacza” (S. Nowak, 2007, s. 35).

Proces badawczy – pisze J. Sztumski – jak każdy proces poznania, jest świa­domą, celową i zamierzoną czynnością poznającego przedmiotu, sterowaną me­todycznie za pomocą określonych reguł i wskazań determinujących i kontrolują­cych postępowanie człowieka (J. Sztumski, 1984, s. 46). „Przez metodę bowiem rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na takie uporządko­wanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można były osiągnąć cel, do którego świadomie się zmierza” (J. Sztumski, 1984, s. 46).

Podsumowując, S. Nowak przez metodę naukową rozumie określony, po­wtarzalny sposób rozwiązywania problemu, J. Sztumski zaś – świadome osiąga­nie celu przez określoną regułami działalność.

Psycholodzy również mają swoje definicje metody. Według T. Tomaszew­skiego, „metoda naukowa to zespół czynności, które należy wykonać, i procesów, które muszą się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twier­dzenie w badanych faktach” (T. Tomaszewski, 1963, s. 7).

Józef Pieter przyjmuje, że „metoda naukowa, czyli droga naukowego pozna­nia prawdy, obejmuje ogół sposobów i środków pomocniczych, za pomocą któ­rych rozwiązuje się problemy naukowe danego rodzaju” (J. Pieter, 1963, s. 126). Ten sam autor uważa, że „metoda naukowa w sensie roboczym jest to racjonalna droga rozwiązania problemu już sprecyzowanego i uzasadnionego” (J. Pieter, 1975, s. 71).

Z dokonanego zestawienia wynika, że pojęcie metody badawczej jest różnie pojmowane we współczesnej literaturze. Mając na uwadze dyscypliny naukowe, takie jak pedagogika, socjologia czy psychologia, najogólniej można powiedzieć, że najczęściej metodę określa się jako ogół sposobów postępowania badacza, jako zespół ogólnych założeń dotyczących celowych czynności i środków, za pomocą których rozwiązuje się uprzednio sformułowany problem naukowy danego rodzaju.

Posługując się daną metodą badawczą, wykonujemy czynności prowadzące do bliższego poznania badanych zjawisk i procesów. Zbigniew Skomy określa „Ze­spół czynności wykonywanych przy posługiwaniu się daną metodą” jako tech­nikę badań (Z. Skomy, 1984, s. 94). Inaczej mówiąc, technika jest konkretnym zastosowaniem danej metody, jest wtedy traktowana jako „składnik metody”.

W literaturze metodologicznej nie ma zgodności co do tego, czym jest metoda, a czym technika. Niektórzy autorzy utożsamiają metodę z techniką, traktując te dwa terminy jako synonimy. Na ogół jednak przypisuje się im różne znaczenie.

Tadeusz Pilch przyjmuje, że techniki badań są „czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi”. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda. Technika badawcza ogra­nicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych.

Kamiński techniką badań nazywa „czynności praktyczne, regulowane sta­rannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów” (A. Kamiński, 1970, s. 31). Autor ten do technik zalicza: obserwację, ankietowanie, pomiar (testowanie), badanie do­kumentów, techniki socjometryczne.

Janusz Sztumski pisze: „mówiąc o technikach badawczych będziemy mieli na myśli zespół czynności związanych z różnymi sposobami przygotowania i prze­prowadzenia badań społecznych” (J. Sztumski, 1984, s. 54).

Można najogólniej przyjąć, że zarówno metody, jak i techniki są to sposo­by postępowania naukowego, mające na celu rozwiązanie określonego uprzed­nio problemu badawczego. Mieczysław Łobocki upatruje różnice między nimi w tym, że metody są raczej ogólnie zalecanymi sposobami rozwiązywania nurtu­jących badacza problemów, techniki zaś odnoszą się do bardziej uszczegółowio­nych sposobów postępowania badawczego. „Są więc one także metodami badań, lecz nie w ogólnym, a w węższym znaczeniu tego słowa” (M. Łobocki, 2003, s. 27). „Techniki badawcze zaś są bliżej skonkretyzowanymi sposobami postępo­wania badawczego. Podporządkowane są metodom badawczym, pełniąc niejako wobec nich wyraźnie służebną rolę” (M. Łobocki, 2003, s. 27).

W niniejszym opracowaniu przez techniki badawcze rozumie się „sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokład­nych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej” (A. Ka­miński, 1970, s. 34).

W trakcie badań naukowych funkcję pomocniczą przy gromadzeniu mate­riałów empirycznych pełnią określone narzędzia badań. Narzędzie badawcze jest „przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań” (Z. Skomy, 1984, s. 95). O ile technika badawcza oznacza czynności, np. obserwowanie, an­kietowanie, to narzędzie badawcze jest instrumentem służącym do techniczne­go zbierania danych z badań. W takim rozumieniu narzędziami badawczymi są kwestionariusz ankiety, arkusze obserwacji, przyrządy, aparaty lub inne narzędzia służące do wywołania, zarejestrowania lub dokonania pomiaru danego zjawiska.

Według T. Pilcha, „metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w sto­sunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem pod­rzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wo­bec pojęcia metody, jak i pojęcia techniki badawczej” (T. Pilch, T. Bauman, 2001, s. 72).